Nebojša Jovanović: Šest vladara iz obe dinastije delilo je istu rezidenciju 60 godina

Izdavačka kuća Laguna nedavno je predstavila treću knjigu o dvorovima vladara i članova dinastija Karađorđević i Obrenović, čiji je autor istoričar i pisac Nebojša Jovanović. Reč je o „Dvor kneza Mihaila Obrenovića 1860–1868.“, vladaru fascinantne ličnosti i sudbine. Jovanovićeve tri „dvorske“ knjige obuhvataju vreme od 1816. do 1868. godine, a u prve dve govore o dvorovima gospodara Jevrema Obrenovića i kneza Aleksandra Karađorđevića. U razgovoru za Danas Nebojša Jovanović govori o instituciji dvora u modernoj srpskoj državi, kao i paradoksu da je nadživela obe autohtone srpske dinastije i monarhiju.



Kakav je društveni i politički status institucije dvora u modernoj srpskoj državi i pod kakvim i čijim uticajima se razvijala?

Društveni i politički status srpskih dvorova u modernoj Srbiji razvijao se u skladu sa značajem institucije vrhovne vlasti i kulturom vlasti u vremenu posle srpskih ustanaka od 1804. do 1815. Mirno doba koje je nastupilo i trajalo najduže u istoriji Srbije, sve do 1876, obezbedilo je okrenutost prema Evropi tog doba, kao glavnom uzoru. Zanimljivo je da nema nemanjićkog uticaja, jer ljudima tog doba nisu bili ni poznati izgledi i protokoli bilo kog nemanjićkog dvora, niti je ijedan bio sačuvan na teritoriji tadašnje Srbije. Takođe je zanimljivo da je među vladarima iz srednjeg veka najveći uticaj ima narodno sećanje na cara Dušana, a ne prevashodno Kosovski mit. Dušan je bio pobednik, ratnik kakav je Srbiji bio potreban i „carstvo“ čija je obnova priželjkivana, pa su se s carem Dušanom poredili i Karađorđe i kasnije knez Mihailo. Dvor kao ustanova postoji od Miloša i Karađorđa, ali tek se od vremena ustavobranitelja i vladavine Karađorđevog sina Aleksandra zavodi pravna država, a dvor dolazi pod nadzor vrhovne vlasti. Vladaru se određuje kuća u kojoj će živeti i on predstavlja samo reprezentativnu ličnost u simboličkom smislu, ali ne i po vladarskim kompetencijama. Ipak, tada se dvor uređuje po zapadnom obrascu, iako još nije napisan ni dvorski protokol ni spisak zvanica, knjiga dvorskih službi. Doduše, postoje i službenici u uniformama, ordonansi, ađutanti, kneževi lekari, ceremonijal-majstori i šefovi kuhinje. Brojna posluga nosi samo otmena ili narodna odela, bez uniformi i epoleta. Tek od vremena kneza Mihaila određuje se upravnik dvora kao službenik i pišu se knjige protokola i dvorskih službi. Mihailo je boravio pre toga na mnogim evropskim dvorovima, a rođeni brat kneginje Julije Koloman bio je ceremonijal-majstor na bečkom dvoru pa je pomogao u sistematizaciji dvora kao ustanove. Tako od 1861. imamo dvor kao službenu jedinicu u državi, instituciju koja je zavedena u državne knjige, a i sâm dvor je u vlasništvu države, a ne vladara. Model nije orijentalni već naglašeno zapadnoevropski. Kao takav postojao je kao ustanova do 1945, obogaćen novim pravilima i ustanovama, poput Kraljevskog doma, Dvorskog saveta i sličnih.

Osim što je reč o vremenskom rasponu od gotovo pola veka, da li su se i u čemu konceptualno i po načinu života razlikovali dvorovi Karađorđevića i Obrenovića koji su živeli u istim zdanjima – Konaku kneginje Ljubice, Konaku u Točideru, Simićevoj kući ili Starom konaku?

Konceptualno, dvorovi Obrenovića i Karađorđevića se nisu ni po čemu razlikovali. Čak šest vladara iz dve dinastije dele istu rezidencijalnu zgradu od 1844. do 1904. Pravci politike obe dinastije nisu se razlikovali, ali su se razlikovali koncepti države. Obrenovići su predstavljali model lične vlasti koja guši institucije, iako dozvoljava njihovo postojanje. Posle Mihailove smrti 1868, vladar više ne određuje politiku države već izvršna vlast, ministarski savet ili vlada. Nadnesenost vladara nad izvršnom vlašću koštala je gubitka prestola čak četvoricu Obrenovića i dva puta celu dinastiju, 1842. i 1903. godine. Karađorđevići predstavljaju model građanske države u kojoj vladaju institucije, a vladar je samo simbolički autoritet bez stvarne vlasti, oličenje tradicije i istoricizma države. Jedini Karađorđević koji je izašao iz takvih kompetencija bio je jugoslovenski kralj Aleksandar Karađorđević, ali je i on platio glavom 1934. i doveo u pitanje celu dinastiju i monarhiju, pa i sećanje na sebe kao velikog pobednika i vrhovnog komandanta srpske vojske u Prvom svetskom ratu.

Hronološki, prva knjiga je „Dvor gospodara Jevrema“, o kome pišete kao o „čoveku koji je Evropu doveo u Srbiju“. Zbog čega je za dvorsku i ne samo tu temu važan brat kneza Miloša i deda kralja Milana Obrenovića?

Gospodar Jevrem Obrenović, najmlađi brat kneza Miloša, upravnik Šapca i kasniji gradonačelnik Beograda, bio je otmen čovek, čija se kuća i u Šapcu i u Beogradu nazivala dvor, dok su kuće kneza Miloša nazivane konacima. Iako tada nisu bili jasno definisani pojmovi dvora i konaka, ova činjenica je ukazivala na narodnu svest da je ambijent kuće, pa i stil gradnje Jevremovih kuće nešto što je bliže vladarskoj kući nego kuće samog vladara. Makar je tako bilo do 30-ih godina 19. veka kad se i knez Miloš seli u Beograd i gradi reprezentativne konake u varoši – Konak kneginje Ljubice i konak u Topčideru. Pre toga, Miloševa kuća u Kragujevcu više je ličila na stan kakvog vojnog komandanta, što je on dugo i bio kao ustanički vojvoda i vođa Drugog ustanka. U njegovoj kući sve je ličilo na štab vojnog zapovednika sa prištapskim jedinicama, kancelarijom i poslugom, sa visokim zidovima – „šarampovom“ – oko dvorišta. S druge strane, u kući Jevrema Obrenovića priređivane su umetničke večeri, posela i balovi, a domaćini i gosti su s vremenom oblačili evropska odela i slušali muziku sa klavira i gitare. Odbacivano je orijentalno, a prihvatano „jevropsko“ u svemu. Kulturni obrazac Jevremovih kuća više je poslužio za ambijent i uređenje kasnijih dvorova nego zvanični vladarski dvor Miloša Obrenovića. Jevrem nije bio savladar svom bratu, ali je do razlaza s njim 1836. uživao takav gled i imao pravo „potpisa“ na mnoge vladarske akte. Sudbina je odredila da posle smrti kneza Mihaila 1868, iako bez titule prestolonaslednika, zbog gašenja muške grane Miloševih potomaka presto dobije Jevremov unuk Milan.

Kako se živelo i vladalo u domu kneza Aleksandra Karađorđevića za koji kažete da je „prvi srpski dvor“?

Knez Aleksandar Karađorđević je zaista bio prvi tvorac prvog srpskog dvora i prvi ustavni vladar moderne Srbije. Takođe, prvi je vladar koji sve vreme vladavine sedi u Beogradu kao novoj prestonici, ali i prvi koji živi u kući koja nije njegova nego državna. Sve su mu to odredili ustavobranitelji, prva politička stranka u modernoj Srbiji koja dolazi na vlast 1838. i donosi prvi ustav u Srbiji koji će trajati duže od šest nedelja, čak 21 godinu, do povratka Obrenovića. Dvor Karađorđevića ustavobranitelji uređuju po zapadnom obrascu, a knez radi i pojavljuje se gde mu vlada naredi. Njegov dom je zvanično „narodni“ i na to ga često podseća vojvoda Knićanin u pismima, ustavobranitelj koji je njegov glavni savetnik. Knez mora da primi u posetu ljude koje mu odrede ministri, a on se žali da je zbog toga „svagda uznemiren“ i da ne može popodne da odspava kao ostali. Moli da se to nekako drugačije uredi, ali ga Knićanin opominje da je „to tako uređeno i ljudi neće da drugačije bude, pa se mora uslišiti volja naroda“. Bez inicijative, čovek velikog imena a sa premalo vlasti, na kraju ne stiže da sistematizuje dvor i dvorske službe kao ustanovu jer mu „sve određuje neko drugi, a mogu ga iz dvora i isterati jednoga dana“. Tako se i desilo u vreme Svetoandrejske skupštine, kada ga predsednik vlade Garašanin sprovodi kod paše na Kalemegdan, a njegovu porodicu izbacuju iz dvora na ulicu, gde ih prihvata kneževa sestra Stamenka u svoj stan. Posle toga prelaze u Zemun, jer su kneza u januaru 1859. konzuli velikih sila naterali da potpiše već napisanu ostavku. Dve godine kasnije, knez Mihailo je zaveo dvor kao zvaničnu ustanovu, a ne samo kao vladarevu kuću. Postojao je ne samo zvanični protokol već je svaka služba imala svoja napisana i sistematizovana zaduženja, od posluge do upravnika dvora i komandanata dvorske straže i garde. Svi činovnici su nosili uniforme i epolete, a dvor je dobio zvaničnu hijerarhiju po kojoj su izdavane i sve komande. Posle Mihaila, ta hijerarhija je usavršavana i obogaćivana novim službama, naročito posle proglašenja Kraljevine 1882, kad je potpuno preuzet evropski obrazac uređenja dvora.

U knjizi o dvoru kneza Mihaila Obrenovića bavite se pretežno njegovom drugom vladavinom od 1860. do atentata u Košutnjaku 1868. Šta je karakteristično za život na dvoru „balkanskog Hamleta“?

Knez Mihailo je bio tragična ličnost. Dva puta je dolazio na presto bez zvanja prestolonaslednika i oba puta je silazio s prestola bez prestolonaslednika. Rođenog sina, Velimira, nije stigao da adoptira i odredi za naslednika jer je u međuvremenu ubijen, a na presto je došao bratanac njegove rođake Anke pretorijanskim pučem koji je izveo pukovnik Blaznavac, rušeći izabrano namesništvo i postavljajući novo s njim na čelu. Knez Mihailo nije imao prijatelje među ministrima i savetnicima već ulizice i političke prevrtače iz vremena ustavobranitelja, takozvane konzervativce. Voleo je kneginju Juliju, ali kneginja je volela drugog čoveka i nije mu rađala decu. Ministri su po kneginjom odlasku u Beč smislili knezu intrigu da živi vanbračno sa Ankinom ćerkom Katarinom i tako mu srozali ugled u narodu i pred Crkvom. Mitropolit Mihailo je rešio da „spase našu svetu crkvu, narod i državu od kneza koji je poludeo“ i zapretio je da knezu više neće dati da se pričesti i da će on, mitropolit, kad „takav čovek bude ušao u crkvu idući put imati dužnost da izađe iz crkve“. Knez je postao usamljen čovek i jedino društvo zaista su mu činile rođake Anka, Katarina i strina Tomanija, u čijem društvu je i ubijen u Košutnjaku. Sumnja je pala na liberale, karađorđevićevce i Nenadoviće, rođake kneginje Perside, pa je njih šesnaestoro streljano posle kratkog suđenja, a Karađorđev grad u Topoli je srušen. Budući da je živeo kao nesrećan čovek, usamljen, bavio se poezijom i muzikom. Tešio se uz muziku svog omiljenog kompozitora Mocarta, čija je dela izvodio na klaviru. Nisu ga dobro razumeli ni upravnik dvora Anastas Jovanović niti majordom njegovih imanja doktor Karlo Pacek.

Postoje razne spekualcije o pokušajima bračnog izmirenja dve srpske dinastije u periodu koje obuhvataju ove tri knjige. Koliko su takve priče tačne?

Priče o bračnom izmirenju dve srpske dinastije su tačne. One su se najviše događale u vreme kneza Mihaila, 60-ih godina 19. veka. Najpre je Petar Karađorđević iz Ženeve zaprosio Ankinu ćerku Katarinu Konstantinović i čekao je odgovor koji nije dobio, a potom se razgovaralo o mogućem drugom braku kneza Mihaila sa Petrovom sestrom Jelenom, koji je brat odobrio, ali nije majka kneginja Persida, već je ćerku udala za Đorđa Simića, sina Stojana Simića, koji su živeli preko puta dvora, u Terazijskoj ulici. Dodatni razlog što ovaj brak nije ostvaren bio je nerazveden brak knežev, koji nisu odobrile ni Pravoslavna ni Katolička crkva. Navodno je ranije knez Mihailo, pre svoje ženidbe, želeo da uzme Kleopatru Karađorđević i navodno je njoj pisao pesmu „Što se bore misli moje“, ali niti je pesma posvećena njoj niti je bilo razgovora o tom braku. Prve dve mogućnosti bile su predmet razgovora između dve dinastije, Jelena i Mihailo i Petar i Katarina.

Da li je institucija dvora u neku ruku nadživela monarhističko uređenje pre svega u bivšoj Jugoslaviji i da li je zbog složenosti odnosa i isprepeletenih interesa postala simbol sedišta ne samo vladarske vlasti i moći?

U neku ruku jeste, iako republika nema ni instituciju vladara niti dvora. Ali postojale su dvorske zgrade i rezidencije, a predsednici države imali su skoro veću vlast od svih kraljeva i kneževa pre 1945. I oni su imali institucije vlasti, ali su oličavali model lične vlasti poput Obrenovića i pojam građanske države kojom vladaju institucije bez kontrole vrhovne vlasti za njih je bio nepojmljiv, retrogradan i skoro neprijateljski, jer su oni, pored ostalog, uništili građansku klasu u Srbiji posle Drugog svetskog rata. Dok je izvor lične moći kod Obrenovića bio rodoslov i autoritet tvorca države Miloša Obrenovića, izvor lične moći republičkih predsednika bila je Komunistička partija Jugoslavije, kasnije SKJ i odanost partiji koja je postala četvrta grana vlasti postavljenja iznad sve tri grane vlasti. Taj boljševičko-staljinistički model ideologije koja je važnija od bilo kakve dinastije, praktično vlada od 1945. Tito se uselio u dvorove na Dedinju i iz njih vladao kao pravi monarh koga će nasleđivati ideološki a ne biološki sinovi, kao u vreme Principata Rimskog carstva, sa republičkim ustanovama kao dekorom i svoje lične moći i dekorom državne uprave. Bio je vrhovni komandant – „imperator“, i vrhovni „senator“, vrhovni „konzul“ i vrhovni sveštenik, „Pontifeks maximus“ nove religije – ideologije koju je zaveo kao važniju od svih drugih religija, poput Oktavijana Avgusta ili Josifa Staljina u Sovjetskom Savezu kao novom obliku Ruskog carstva. Zadržao je sve dvorske službe i dvorski protokol koji je štitio njegovu nedodirljivost, a narod mu se divio i klanjao kao božanstvu, pevao pesme i kleo na vernost i posle njegove smrti. To je nesumnjivo bila mnogo veća vlast nego ijednog monarha u Beogradu ikada. Ta „ideološka“ dinastija, sa partijom kao najvažnijom granom vlasti, najdugovečnija je u istoriji moderne Srbije. Vlada već 81 godinu, za razliku od Obrenovića koji su vladali 71 i Karađorđevića sa 69 godina vlasti. U srpskim monarhijama bila je moguća smenjivost i vlasti, i vladara, i dinastija, u „ideološkoj“ dinastiji nesmenjivost vlasti je osnovna karakteristika vladavine. Titovo vreme je bar omogućilo siguran, solidan i bezbedan život za svakog stanovnika koji se ne protivi vlasti. Njegovi epigoni nisu sposobni ni toliko, ali se partije kao izvora moći ne odriču ni 45 godina posle smrti svog dinastijskog rodonačelnika, koji je ideološki Staljinov sin. Priča o ljubavi prema Rusiji najčešće je priča o odanosti Kremlju kao ideološkoj bazi.

Autor: Jelena Tasić
Izvor: Danas